Erfgoedmonitor

De Utrechtse Erfgoedmonitor brengt de onderhouds- en restauratiebehoefte in kaart van de rijksmonumenten die geen woonhuis zijn. Daarnaast geeft de monitor ook inzicht in andere gegevens, zoals de oppervlakte, de leegstand, het huidige gebruik, de eventuele herbestemming en een globale kostenindicatie van het herstel van de geconstateerde gebreken. De uitkomsten van de monitor worden onder andere gebruikt om projecten te selecteren die in aanmerking komen voor subsidie uit het fonds Erfgoedparels.

Actuele gegevens

De provincie Utrecht vindt de Erfgoedmonitor het een belangrijk instrument voor haar eigen besluitvorming. Ook hopen wij dat het andere partijen ertoe beweegt om bij te dragen aan restauratieprojecten en hen stimuleert om op eigen initiatief te zorgen voor een beter onderhoud van monumenten. Een goed inzicht in de restauratieopgave stelt alle betrokken partijen in staat om een afgewogen keuze te maken over restauratie en onderhoud. Beschikbare middelen worden zo efficiënt en effectief ingezet.

Betrokken partijen

Als eerste provincie zijn wij in 2013 gestart met het continu en systematisch monitoren van de staat van de rijksmonumenten binnen onze provinciegrenzen. De laatste uitkomsten hiervan kunt u terugvinden in de Utrechtse Erfgoedmonitor 2018. Deze is ontwikkeld in samenwerking met Bureau Fenicks en Monumentenwacht Utrecht.

Categorieën

De onderzochte rijksmonumenten in de Utrechtse Erfgoedmonitor zijn opgedeeld in een aantal verschillende categorieën. Dit zijn: openbare gebouwen, militair erfgoed, religieus erfgoed, liefdadige instellingen, agrarische gebouwen, molens, weg- en waterwerken, horeca-instellingen, historische buitenplaatsen, industrieel erfgoed en losse objecten die buiten de voorgenoemde categorieën vallen. Dit jaar schenken we extra aandacht aan rijksmonumenten die een openbare sociaal-maatschappelijke functie hebben of door herbestemming krijgen, zoals een bibliotheek, museum, muziek-, of theaterpodium, filmtheater, cultuurhuis. Of aan rijksmonumenten die maatregelen nemen voor energiebesparing, duurzame opwekking van energie en circulariteit, waarbij de monumentale waarde van het rijksmonument gehandhaafd blijft.

Als startpunt gebruikt de Utrechtse Erfgoedmonitor de beschrijvingen van de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed over het betreffende monument. In deze beschrijvingen staan de onderdelen van het monument benoemd die beschermd worden. Zowel wat betreft het rood, het groen als de locatie ervan. Vervolgens zijn veel van de monumenten bezocht door de Monumentenwacht Utrecht (MWU) die ter plekke de staat van onderhoud bekijkt en beoordeelt. Bij de eigenaren die lid zijn van de MWU is de staat van onderhoud van het monumentaal erfgoed al bekend. Er is gekeken naar:

• de constructieve staat van het casco (de dragende onderdelen en het omhulsel van een gebouw) van het rijksmonument als geheel en van specifieke (bouw)onderdelen van het monument;
• de staat van onderhoud van het geheel en van specifieke onderdelen;
• eventuele bijbehorende landschappelijke elementen.

Beoordeling

Per monument worden verschillende aspecten en elementen beoordeeld. Deze krijgen elk een van de volgende statussen: goed, redelijk, matig of slecht. Een element dat als goed beoordeeld wordt, kan door regulier onderhoud in stand blijven. Als er sprake is van een redelijke staat, zijn er lichte herstelwerkzaamheden nodig. Bij een matige staat is groot herstel aan de orde. Totale reconstructie, restauratie of vervanging is nodig als het oordeel slecht is gegeven. In de laatste twee gevallen zullen de kosten hoog zijn en is het wenselijk specifieke deskundigheid in te zetten. Ook is de restauratiebehoefte per onderdeel van het monument berekend, zowel voor het rood als voor het groen.

Volledige dekking

Bij die objecten die (nog) niet zijn bezocht door de Monumentenwacht maakt de provincie gebruik van de gegevens van MonumentenMonitor. De combinatie van beide soorten gegevens maken gedegen en onderbouwde beleidskeuzes mogelijk. De Utrechtse Erfgoedmonitor biedt een volledig en actueel overzicht van alle rijksmonumenten binnen de Provincie Utrecht, met uitzondering van de woonhuizen.

Meer weten?

Wilt u meer weten over de werkwijze van de Monumentenwacht Utrecht en MonumentenMonitor? Bij de links vindt u hun websites. Voor meer informatie over de Utrechtse Erfgoedmonitor kunt u contact opnemen met de afdeling Cultureel Erfgoed.

De Utrechtse Erfgoedmonitor behandelt 623 rijksbeschermde agrarische gebouwen. Dit zijn voornamelijk historische boerderijen. Maar ook stallen, schuren, bakhuizen, pompen, hekwerken of hooibergen vallen hieronder.

De staat van onderhoud

Het agrarisch erfgoed binnen de provincie Utrecht staat er relatief goed bij, zeker vergeleken bij het agrarisch erfgoed in bijvoorbeeld de Nederlandse grensregio’s. De objecten met een matige tot slechte staat van onderhoud zijn geconcentreerd in het zuidwesten van provincie Utrecht (Lopikerwaard).

Staat van onderhoud agrarische gebouwen

Boerenbedrijven

Slechts ongeveer 35% van de agrarische objecten vervult nog de oorspronkelijke functie. De boerderijen in het zuidwesten van de provincie, met name in de Lopikerwaard, zijn er in verhouding slechter aan toe. Zij fungeren ook relatief vaak nog als boerenbedrijf. De Erfgoedmonitor maakt duidelijk dat objecten die nog in gebruik zijn voor agrarische doeleinden doorgaans in slechtere staat verkeren dan herbestemde objecten. Restauraties zijn kostbaar en dienen doorgaans niet het bedrijfsvoeringsbelang van de boeren. Voor hen is het daarom niet altijd aantrekkelijk om hun monumentale bedrijfsobjecten in hun oorspronkelijke staat te houden of te brengen

Herbestemming en leegstand

Agrarisch erfgoed leent zich goed voor herbestemming. Ongeveer driekwart van de objecten heeft een nieuwe bestemming gekregen: veelal woonruimte, al dan niet in combinatie met kantoor- of niet-agrarische bedrijfsruimte. De beperkte en daardoor ‘behapbare’ omvang van de boerderijen en schuren draagt bij aan de succesvolle herbe­stemming tot woonruimte. Daarnaast herbergen voormalige boerderijen vooral zorgfuncties en bijeenkomst- en logiesfuncties, al dan niet in combinatie met (educatieve) agrarische activiteiten.

Onderhoudsopgave

De onderhoudsopgave voor agrarische gebouwen die in matige tot slechte staat verkeren is naar schatting 22 miljoen euro groot. Los van de afzonderlijke objecten die aandacht behoeven, is in het geval van de agrarische monumenten de landschappelijke context waarin die zich bevinden van groot belang. Bijvoorbeeld de landschappelijke profielen en structuren zoals boerderij-linten en meer in het algemeen de identiteit van het agrarisch landschap.

De meeste als rijksmonument aangewezen buitenplaatsen vormen harmonieuze en nauw samenhangende complexen met verschillende gebouwde en landschappelijke elementen. Naast het hoofdgebouw omvatten ze vaak nog andere monumentale elementen, zoals poortgebouwen, folies, hekwerken, kassen, lanen, waterpartijen en moestuinen. Utrecht telt maar liefs 285 buitenplaatsen, waarvan 119 als complex de status van rijksmonument hebben.

De staat van onderhoud

41% van de hoofdgebouwen verkeert in goede staat van onderhoud; 45% is er redelijk aan toe. Circa 12% van de buitenplaatsen vergt groot herstel vanwege de matige staat van onderhoud van de hoofdgebouwen. Slechts een klein percentage van de hoofdgebouwen is er slecht aan toe. Het casco van vrijwel alle hoofdgebouwen verkeert in goede staat.

Monumentenwacht

Opvallend is dat onder de groep gebouwen waarbij de eigenaar lid is van de Monumentenwacht er relatief meer hoofdgebouwen in goede staat zijn. De periodieke inspecties hebben een preventieve invloed en zetten eigenaren aan tot meerjarenplannen voor onderhoud en herstel. Ook blijkt dat een gebouw altijd beter af is naarmate het intensiever gebruikt wordt. Gebouwen zonder functioneel gebruik verkeren in slechtere staat van onderhoud dan gebouwen met een (gewijzigde) gebruiksfunctie.

De staat van het 'groen'

Veel groene elementen op de buitenplaatsen waren tijdens de opnamen voor het monumentenregister al in matige of slechte staat. Sindsdien is dit alleen maar erger geworden. Elk element heeft specifiek beheer nodig. Anders lijdt de herkenbaarheid van een element daar sterk onder. Een hakhoutperceel bijvoorbeeld dat wordt beheerd alsof het een gewoon stuk bos is, is na enkele jaren niet meer herkenbaar als houthakperceel. Ook een gebrek aan middelen speelt het groen parten. Als er wordt beknibbeld op onderhoud, gaan de landschappelijke elementen razendsnel achteruit.

Huidig gebruik en bestemming hoofdverblijven

Ongeveer 55% van de hoofdgebouwen is in gebruik als hoofd-woonverblijf. Iets minder dan 45% van de hoofd­verblijven is herbestemd; vaak tot kantoor of appartementen en in een enkel geval tot zorgverblijf.

Leegstand

Iets meer dan 8% van de hoofdverblijven staat op dit moment leeg. Soms houdt dat verband met een (onlangs uitgevoerde of lopende) restauratie.

omvang van de onderhoudsopgave

Het noodzakelijk herstel van kastelen, buitenplaatsen en landhuizen vergt naar schatting 37 miljoen euro. Dat is nodig om objecten die in matige en slechte staat zijn terug te brengen tot een redelijke tot goede staat. Voor het groen is de inschatting moeilijker te maken, maar hier moet ten minste worden gerekend op 23 miljoen euro om de structuurdragers van een matig naar een redelijk niveau van onderhoud te krijgen.

Verdedigingswerken

De Provincie Utrecht telt 355 verdedigingswerken die zijn ingeschreven en 109 die voorlopig zijn erkend als rijksmonument. Het gaat om forten, dijklichamen of afsluitingen ten behoeve van de inundatie-gebieden, kazematten, fortwachterswoningen en opslagloodsen. Forten en andere verdedigingslinies bestaan vaak uit meerdere objecten.

De staat van onderhoud

De verdedigingswerken zijn robuust gebouwd. De staat van het casco is in de meeste gevallen dan ook redelijk tot goed. De staat van onderhoud is niet zo best: 52% verkeert in een matige of slechte staat van onderhoud. Vooral de zogenaamde natuurforten, die in beheer zijn bij natuurorganisaties en een natuurbestemming hebben, zijn slecht onderhouden. De meest voorkomende problemen in deze categorie zijn het gevolg van langdurig achterstallig onderhoud. Gevels, daken en afwatering hebben daarvan bij uitstek te lijden. Daken, goten en hemelwaterafvoeren die niet voldoen, zorgen op termijn dat ook het casco in verval raakt, hoe robuust dat ook is.

Leegstand

Objecten in de categorie verdedigingswerken vervullen slechts zelden nog de oorspronkelijke functie. Herbestemming is soms lastig; de objecten lenen zich daar niet altijd goed voor. De leegstand is dan ook aanzienlijk.

Huidig gebruik en bestemming

De forten hebben uiteenlopende nieuwe functies: natuurfort, museum, horecagelegenheid, kantoorruimte, opslagplaats en camping- of recreatieplaats. Fortwachterswoningen hebben een overzichtelijk omvang en dienen vaak als woon- en/of kantoorruimte. Een enkele kazemat wordt ingezet voor voorlichtingsdoeleinden. Met het oog op de klimaatverandering zullen sommige verdedigingswerken in de toekomst wellicht een functie krijgen bij de waterberging. Wat opvalt in de taartdiagrammen is het hoge aandeel ‘niet van toepassing’. Het betreft hier doorgaans bruggen, sluizen, kolken en aardwerken die niet ‘leeg’ kunnen staan of herbestemd kunnen worden omdat het hier niet gaat om gebouwen maar om andersoortige bouwwerken.