Hollandse Waterlinies

De waterlinies zijn een typisch Nederlandse uitvinding, onvergelijkbaar met ander cultureel erfgoed in de wereld. Tot dit erfgoed behoort ook het omliggende, natuurrijke en open linielandschap. Het groene open linielandschap leent zich uitstekend voor recreatie.

Water als bondgenoot

De Hollandse Waterlinies zijn uniek erfgoed van wereldformaat. De basis van de Nederlandse kennis over watermanagement is bij de bouw van de linies gelegd. Ook nu nog is het een ingenieus systeem van sluizen, dijken en kanalen, aangelegd om grote stukken land onder water te zetten en het westen van Nederland te beschermen tegen de vijand uit het oosten. Zo werd water een bondgenoot. In de toekomst kan dit briljante watermanagementsysteem ingezet worden om ons land te beschermen tegen klimaatveranderingen.

Onontdekt gebied buiten de stad

Lange tijd mocht het gebied dat onder water zou worden gezet niet worden bebouwd. Daardoor ontstond een open landschap van natuur, akkers en weilanden. Een onontdekt gebied met rust en ruimte, vol prachtige natuur, verhalen en bijzondere objecten. Met unieke flora en fauna in de natuurgebieden op en rond de forten.

Het programma Hollandse Waterlinies

Als sinds 2003 is de Nieuwe Hollandse Waterlinie een nationaal project. In de provincie Utrecht werkten we met het programma Nieuwe Hollandse Waterlinie/Stelling van Amsterdam aan het verbeteren van de kwaliteit, de toegankelijkheid, de herkenbaarheid en de waarde voor het publiek. In het eerste programma (2012-2016) lag de nadruk op het herstel van de forten zelf. In het tweede programma (2016-2020) ging de aandacht naar het verbinden, versterken en verzelfstandigen van het militaire erfgoed.

In het afrondende programma (2021-2024) met de naam 'Hollandse Waterlinies' worden de verdedigingslinies verder ontwikkeld als aanjager van ruimtelijke kwaliteit en ingezet als inspiratiebron. We werken met de volgende thematische lijnen:

• Bekende, beleefbare en toegankelijke waterlinie;
• Ontwikkeling waterlinies als duurzaam en klimaatadaptief landschap;
• Bescherming: kennisdelen, draagvlak en versterking.

De subsidieregeling Hollandse Waterlinies provincie Utrecht legt de basis voor de uitvoering van het programma en het realiseren van de doelen daarvan. In deze regeling is onder meer uitgewerkt welke activiteiten in aanmerking komen voor subsidie en aan welke voorwaarden daarbij moet worden voldaan.

In 2021 heeft het Werelderfgoedcomité de Nieuwe Hollandse Waterlinie de UNESCO werelderfgoedstatus gegeven. Dit is een uitbreiding van het werelderfgoed van de Stelling van Amsterdam. Samen vormen ze nu 'de Hollandse Waterlinies'. De provincie Utrecht werkt samen met de provincies Gelderland, Noord-Brabant en Noord-Holland aan het beschermen en uitdragen van de uitzonderlijke universele waarden (Outstanding Universal Values) van de Hollandse Waterlinies. Nergens ter wereld is erfgoed en landschap te vinden dat vergelijkbaar is. Het werelderfgoed is iets om trots op te zijn!

Bekijk de video: Nieuwe Hollandse Waterline op weg naar UNESCO Werelderfgoed

Kroon op het werk

De erkenning van de Hollandse Waterlinies als UNESCO werelderfgoed is de kroon op de jarenlange inzet van vele mensen.

In 2005 werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie aangewezen als nationaal landschap. In 2009 kwam de status van Rijksmonument. Gedeputeerde Staten van Utrecht stemden in met het nominatiedossier waarin staat wat de Nieuwe Hollandse Waterlinie uniek maakt. Het Rijk diende begin 2019 het nominatiedossier namens Nederland in bij UNESCO in Parijs. Daarna volgde een internationale beoordeling en in 2021 werd bekend dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie, samen met de Stelling van Amsterdam, daadwerkelijk het UNESCO-label mag dragen.

De provincie zet zich in om het bijzondere Nederlandse linie-erfgoed te behouden voor volgende generaties. Daarom zijn wij zeer verheugd dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie de UNESCO-werelderfgoedstatus heeft gekregen als uitbreiding van de Stelling van Amsterdam. Deze status verzekert ons ervan dat ook de Nieuwe Hollandse Waterlinie behouden blijft, toegankelijk én bekender wordt, zodat meer mensen de linie en haar bijzondere geschiedenis kunnen ontdekken en beleven.

Groen linielandschap

Naast de gebouwen gaat het daarbij ook om het linielandschap. Dankzij de aanwezigheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam zijn er natuurrijke en open gebieden langs de linie bewaard gebleven. Als groen en relatief rustig (recreatie)gebied draagt deze ruimte bij aan een prettig leefklimaat in de steeds drukker bevolkte stedelijke omgeving. Het gebied midden in het dichtbevolkte Nederland heeft een unieke combinatie van rust, ruimte, groen én karakteristiek militair erfgoed met een intrigerend verhaal over water als wapen.

Grote druk op het buitengebied

Er staat grote druk op het buitengebied van de provincie voor ruimtelijke ontwikkelingen als infrastructuur, woningbouw en energietransitie. Hoe gaan we om met de beperkte beschikbare ruimte in onze provincie? Samen met onze partners onderzoeken we hoe we belangen kunnen samenbrengen: het erfgoed beschermen én ruimte bieden voor ontwikkelingen. Met concrete afspraken zorgen we samen voor een zorgvuldige omgang met het erfgoed en stimuleren en faciliteren we kennisuitwisseling. Om meer duidelijkheid te geven over wat wel en niet mogelijk is in de Hollandse Waterlinies, zijn de Gebiedsanalyses en het Afwegingskader Energietransitie Hollandse Waterlinies ontwikkeld.

Gebiedsanalyses maken duidelijk wat de kernkwaliteiten van de  Hollandse Waterlinies in een gebied zijn. Het gaat om het militaire erfgoed, zoals forten, sluizen en kazematten, maar ook de openheid van de voormalige inundatiegebieden, waarmee rekening moet worden gehouden bij ruimtelijke ontwikkelingen. Het gaat in totaal om een serie van zeven analyses voor de linie, waarvan inmiddels vier analyses gemaakt zijn in het hoogdynamisch gebied gemaakt: voor Laagraven, Utrecht Noord, Utrecht Oost en Vreeswijk-Eiland van Schalkwijk.

De gebiedsanalyses zijn te vinden bij de downloads onderaan deze pagina. De gebiedsanalyses zijn ook te bekijken via de geo-app met interactieve kaarten.

Een analyse als hulpmiddel

Deze én de nog op te stellen analyses geven aan overheden en initiatiefnemers duidelijkheid over waar en hoe zich de kernkwaliteiten in een gebied voordoen en hoe hiermee om te gaan zodanig dat ze niet worden aangetast. Ze vormen daarmee een goed hulpmiddel in de bescherming van dit bijzondere erfgoed. De gebiedsanalyses zijn geen integrale analyses, ze maken alleen duidelijk waar de kernkwaliteiten van het Werelderfgoed liggen in de gebieden. Ze vormen een kennisbron, inspiratiebron en handreiking. Ze leveren daarmee bouwstenen voor planvorming, beleid en verdere visievorming.

Bescherming van UNESCO-werelderfgoed’

De gebiedsanalyses zijn opgesteld om gemeenten en initiatiefnemers te helpen bij de bescherming en versterking van de uitzonderlijke universele waarden (kernkwaliteiten) van dit werelderfgoed.

Het Werelderfgoedgebied heeft een duidelijke ruimtelijke impact binnen de provincie Utrecht. Tevens is sprake van een grote dynamiek in het gebied. De ruimte is schaars en de opgaven zijn groot. Enerzijds geeft de aanwijzing tot Werelderfgoed bij veel betrokkenen een gevoel van trots, anderzijds roept de verantwoordelijkheid tot bescherming ook veel vragen op. Om die reden is er veel behoefte aan informatie over wat de bescherming betekent. De gebiedsanalyses kunnen hierin helpen.

Analyses in een serie

De gebiedsanalyse Laagraven is als eerste in de reeks en als pilot in september 2020 vastgesteld. De drie analyses rondom Utrecht in november 2021 en de laatste drie analyses die overlappen met de provincies Noord-Holland en Gelderland worden naar verwachting eind 2022 vastgesteld. De gebiedsanalyses in de Nieuwe Hollandse Waterlinie komen tot stand door een gedragen aanpak door de provincies Utrecht, Noord-Holland, Noord-Brabant en Gelderland, het Rijk en het kwaliteitsteam Hollandse Waterlinies.

Een groen gebied om op adem te komen

In de hoogdynamische gebieden Laagraven, Utrecht Noord, Utrecht Oost en Vreeswijk-Eiland van Schalkwijk vind je veel elementen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de openheid van het voormalige inundatiegebied is nog herkenbaar. Het is een merendeels groen gebied met karakter om te recreëren en op adem te komen. Daarmee is het een belangrijke waarde voor het vestigingsklimaat; een groene oase naast alle huidige en toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen.

Het Afwegingskader Energietransitie Hollandse Waterlinies geeft meer helderheid over de risico’s en mogelijkheden om windturbines van 3 en 5,6 MW en zonnevelden lager dan 1,5 meter te realiseren in de Hollandse Waterlinies. Hierbij moeten de kernkwaliteiten van de Hollandse Waterlinies beschermd worden, omdat deze sinds 26 juli 2021 een UNESCO werelderfgoed zijn. De kernkwaliteiten van de Hollandse Waterlinies verschillen per gebied, hiervoor zijn de gebiedsanalyses opgesteld. De Hollandse Waterlinies beslaan een groot gebied waar veel opgaven een rol spelen, zoals het opwekken van duurzame energie. In het werelderfgoed doen zich al regelmatig initiatieven voor op het gebied van zonnevelden en windturbines. De behoefte aan informatie en duidelijkheid over wat mogelijk is, heeft geresulteerd in het Afwegingskader Energietransitie Hollandse Waterlinies.

Er is tevens een geo-app gemaakt van het kaartmateriaal dat hoort bij het Afwegingskader Energietransitie. Bekijk deze geo-app via: Afwegingskader Energietransitie Hollandse Waterlinies (arcgis.com).

Hulpmiddel voor duurzame energieopwekking

Het afwegingskader is een hulpmiddel voor gemeenten bij het maken van beleid en bij de vergunningverlening. Ook helpt het initiatiefnemers en aanvragers, omdat het meer helderheid geeft over de risico’s en de mogelijkheden van energieopwekking in de Hollandse Waterlinies. Het afwegingskader biedt geen nieuwe regels, maar geeft meer inzicht in de beleidsregels van het Rijk en de vier provincies waar de Hollandse Waterlinies doorheen lopen. Aan de hand van visualisaties zijn de effecten op de verschillende kernkwaliteiten onderzocht voor alle verschillende landschappen in de Hollandse Waterlinies. Naast het Afwegingskader Energietransitie blijft maatwerk altijd mogelijk. Ontwerpend onderzoek en een op maat gesneden HIA kunnen in specifieke gevallen helpen om meer inzicht te krijgen bij ontwikkelingen in het waterliniegebied.

Het Afwegingskader Energietransitie en de bijbehorende leeswijzer is te vinden bij de downloads onderaan deze pagina.

Hoe onderneem ik rendabel op mijn fort of landgoed? Hoe maak ik van de horeca op mijn fort een succes? Hoe zorg ik voor duurzaam energiegebruik op mijn buitenplaats?

Complexe vraagstukken

Bij dergelijke vragen van eigenaren en ondernemers in erfgoed helpt het Erfgoed Expert Team (EET). Het is een multidisciplinaire denktank die meedenkt over complexe vraagstukken rond de ontwikkeling van erfgoed. Het team helpt bij plannen op het gebied van duurzaamheid, bouw en restauratie, cultuurhistorie, natuur, financiën, markt en hospitality.

Bekijk de video over het Erfgoed Expert Team (EET)

Behoud door ontwikkeling

De provincies willen graag dat de forten en ander erfgoed worden gebruikt, onder het motto 'behoud door ontwikkeling'. Maar in de praktijk is het exploitabel maken van erfgoed niet eenvoudig. Er zijn veel verschillende disciplines voor nodig. De vraag is vooral hoe het rendabel krijgen. Het Erfgoed Expert Team levert daarom maatwerk. Afhankelijk van de vraag kan dit een los advies, een brainstorm of een projectcasus zijn.

Oorsprong Expert Team

Het Erfgoed Expert Team is de opvolger van het Linie Expert Team dat in 2016 is gestart vanuit de provincie Utrecht voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam. Sinds 2017 maakt ook de provincie Noord-Holland gebruik van het Expert Team. Gaandeweg is het Expert Team ook ingezet op andere erfgoederen en heet daarom nu Erfgoed Expert Team.

In Schalkwijk is goed te zien hoe de waterlinie werkt. Daar wordt namelijk het inundatiegebied Blokhoven regelmatig ‘onder water gezet’. Blokhoven doet dienst als demonstratie-inundatieveld en is tegelijkertijd een waterbergingsgebied. Bij piekbuien wordt zo wateroverlast in Schalkwijk voorkomen. In een gebied ter grootte van zo'n zes voetbalvelden kan zo’n 23.000 m³ water worden opgevangen.

Inundatie bekijken

In de zomer staat Blokhoven tweemaal per maand onder water. Zo komt het principe van inundatie ('onder water zetten') voor bezoekers tot leven.

Inundatiegebied polder Blokhoven (video)

In dit gebied zijn ook wandelpaden, kanogelegenheden, bankjes en een trekpontje. Verder is aandacht besteed aan goede leefomstandigheden voor planten en dieren met natuurvriendelijke oevers en een vispassage. De klei die vrijkwam bij de aanleg (1500 vrachtwagens) is gebruikt voor de versterking van de Lekdijk.