Nieuwe Hollandse Waterlinie en Stelling van Amsterdam

De Hollandse Waterlinies zijn de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) en de Stelling van Amsterdam (SvA) samen. Een 200km lang open landschap vol ingenieuze waterwerken en robuuste forten. Dit lint van ruim honderd forten en zes vestingen loopt door het Hollandse landschap van Edam tot de Biesbosch. De waterlinies zijn gebouwd om ons in oorlogstijd te beschermen. Door het grote gebied met sluizen en dammen onder water te zetten, hielden we de vijand buiten de deur. De forten boden extra verdediging op de zwakke plekken.

De verdedigingswerken van deze typisch Nederlandse uitvinding liggen deels verborgen in een prachtig open en groen landschap. Het gaat om meer dan duizend militaire en waterbouwkundige objecten: inundatiekanalen, sluizen, dijken, betonnen groepsschuilplaatsen en kazematten.

Nergens ter wereld is erfgoed en landschap te vinden dat hiermee vergelijkbaar is.

• Introductie

  De waterlinies zijn een typisch Nederlandse uitvinding, onvergelijkbaar met ander cultureel erfgoed in de wereld. Tot dit erfgoed behoort ook het omliggende, natuurrijke en open linielandschap. Het groene open linielandschap leent zich uitstekend voor recreatie.

  Water als bondgenoot

  De Hollandse Waterlinies (Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) en Stelling van Amsterdam (SvA)) zijn uniek erfgoed van wereldformaat. De basis van de Nederlandse kennis op het gebied van watermanagement is bij de bouw van de linies gelegd. Ook nu nog is het een ingenieus systeem van sluizen, dijken en kanalen, aangelegd om grote stukken land onder water te zetten en het westen van Nederland zo te beschermen tegen de vijand uit het oosten. Zo werd water een bondgenoot. In de toekomst kan dit briljante watermanagementsysteem ingezet worden om ons land te beschermen tegen klimaatveranderingen.

  Onontdekt gebied buiten de stad

  Lange tijd mocht het gebied dat onder water zou worden gezet niet worden bebouwd. Daardoor ontstond een open landschap van natuur, akkers en weilanden. Een onontdekt gebied met rust en ruimte, vol prachtige natuur, verhalen en bijzondere objecten. Met unieke flora en fauna in de natuurgebieden op en rond de forten.

  Het programma NHW/SvA

  Als sinds 2003 is de NHW een nationaal project. In de provincie Utrecht timmert het programma NHW/SvA aan de weg om de kwaliteit, de toegankelijkheid, de herkenbaarheid en de waarde voor het publiek te verbeteren. In het eerste programma (2012-2016) lag de nadruk op het herstel van de forten zelf. In het huidige programma (2016-2020) gaat de aandacht naar het verbinden, versterken en verzelfstandigen van het militaire erfgoed. De gebieden en gebruiker staan centraal en het programma focust op kansen die zich voordoen op basis van de energie in de samenleving. Daarnaast werkt het programma met partners aan vijf thema's:

  • Water;
  • Bescherming;
  • Marketing & toerisme;
  • Recreatieve benutting en
  • Ontwikkeling duurzaam gebruik.

  Routes door de linie

  In het linielandschap kan men nu veel mooie fiets- en wandeltochten maken. Door het groen, langs waterwegen, gezellige dorpjes en diverse musea. Met altijd een nieuw fort om te ontdekken. Het programma NHW werkt samen met anderen aan recreatie op en rond de forten, routes in het linielandschap en een betere bekendheid van de NHW zodat zij door meer mensen ontdekt en beleefd kan worden.

• UNESCO-Werelderfgoed

  De Stelling van Amsterdam (SvA) is al UNESCO-Werelderfgoed sinds 1996. De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) is genomineerd voor UNESCO-Werelderfgoed als uitbreiding op de SvA en hoopt in 2021 de status te krijgen. De provincie Utrecht werkt samen met de provincies Gelderland, Brabant en Noord-Holland aan de UNESCO-Werelderfgoedstatus voor dit unieke erfgoed. Nergens ter wereld is erfgoed en landschap te vinden dat vergelijkbaar is met de NHW. De nominatie voor Werelderfgoed is iets om trots op te zijn!

  Nieuwe Hollandse Waterline op weg naar UNESCO Werelderfgoed (video)

  De weg naar Werelderfgoed

  In 2005 is de NHW aangewezen als nationaal landschap. In 2009 kreeg deze de status van Rijksmonument. En sinds 2011 is de linie kandidaat voor de werelderfgoedlijst van UNESCO, als uitbreiding van het bestaande Werelderfgoed de SvA. De NHW hoopt in 2021 de Werelderfgoedstatus te behalen.

  Gedeputeerde Staten van Utrecht stemden in met het nominatiedossier waarin staat wat de NHW uniek maakt en waarom de linie wordt voorgedragen voor de Werelderfgoedstatus. Het Rijk diende begin 2019 het nominatiedossier namens Nederland in bij UNESCO in Parijs. Daarna volgde een internationale beoordeling en in 2021 wordt bekend of de NHW daadwerkelijk het UNESCO-label mag dragen.

• Erfgoed beschermen

  De provincie zet zich in om het bijzondere Nederlandse linie-erfgoed te behouden voor volgende generaties. Dit is een belangrijke reden om de UNESCO-werelderfgoedstatus voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) te behalen. Deze status verzekert ons ervan dat ook de NHW behouden blijft, toegankelijk én bekender wordt, zodat meer mensen de linie en haar bijzondere geschiedenis kunnen ontdekken en beleven.

  Groen linielandschap

  Naast de gebouwen gaat het daarbij ook om het linielandschap. Dankzij de aanwezigheid van de NHW zijn er natuurrijke en open gebieden langs de linie bewaard gebleven. Als groen en relatief rustig (recreatie)gebied draagt deze ruimte bij aan een prettig leefklimaat in de steeds drukker bevolkte stedelijke omgeving. Het gebied midden in het dichtbevolkte Nederland heeft een unieke combinatie van rust, ruimte, groen én karakteristiek militair erfgoed met een intrigerend verhaal over water als wapen.

  Grote druk op het buitengebied

  Er staat grote druk op het buitengebied van de provincie voor ruimtelijke ontwikkelingen als infrastructuur, woningbouw en energietransitie. Hoe gaan we om met de beperkte beschikbare ruimte in onze provincie? Samen met onze partners onderzoeken we hoe we belangen kunnen samenbrengen: het erfgoed beschermen én ruimte bieden voor ontwikkelingen. Met concrete afspraken zorgen we samen voor een zorgvuldige omgang met het erfgoed en stimuleren en faciliteren we kennisuitwisseling.

• Gebiedsanalyses: kernkwaliteiten van de NHW in kaart

  De gebiedsanalyse Laagraven maakt duidelijk wat de kernkwaliteiten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) in dit gebied zijn. Denk daarbij aan forten, sluizen en kazematten, maar ook aan schootsvelden, tankgrachten en inundatiekanalen. Het gaat om kernkwaliteiten van dit historische militaire erfgoed waarmee rekening moet worden gehouden bij ruimtelijke ontwikkelingen.

  Eerste analyse in een serie

  De gebiedsanalyse Laagraven uit 2020 is de eerste in een serie van zeven analyses voor de linie. Vier daarvan liggen in de provincie Utrecht, drie liggen ook in de provincies Noord-Holland en Gelderland. Aanleiding voor het opstellen van gebiedsanalyses is de UNESCO-nominatie voor Werelderfgoed voor de NHW. Deze én de nog op te stellen analyses moeten duidelijk maken dat Nederland het Werelderfgoed voldoende beschermt. Zeker omdat er grote druk op het gebied staat voor toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen zoals infrastructuur, woningbouw en energietransitie. Ook zonder nominatie is analyse van de kernkwaliteiten NHW van belang, omdat bescherming van deze kwaliteiten valt onder het erfgoedbeleid van de provincie.

  Een groen gebied om op adem te komen

  Laagraven ligt aan de oostkant van Utrecht en valt geheel binnen het genomineerde UNESCO-Werelderfgoed gebied: hier zijn veel elementen van de linie te vinden en kan men de openheid van het voormalige inundatiegebied nog herkennen. Het is een groen gebied met karakter waar men kan recreëren en op adem komen. Daarmee is het een belangrijke waarde voor het vestigingsklimaat; een groene oase naast alle huidige en toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen.

  Geen integrale analyse

  De gebiedsanalyse is geen integrale analyse, het maakt duidelijk waar de kernkwaliteiten van de NHW liggen in dit gebied. Het gaat om een specifieke uitwerking van de kwaliteiten per gebied en hoe daarmee om te gaan. De gebiedsanalyse schetst daarmee een kader en levert bouwstenen voor plannen en initiatieven en is daarnaast van belang voor de verdere visie- en planvorming in het gebied.

  Gedragen aanpak

  De gebiedsanalyse Laagraven is een eerste proeve waarin de provincies Utrecht, Noord-Holland, Noord-Brabant en Gelderland, het Rijk en het kwaliteitsteam NHW zijn gekomen tot een gedragen aanpak voor alle gebiedsanalyses in de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

• Recreatie

  Op en bij de forten en schuilplaatsen valt tegenwoordig heel wat te beleven. Op de fiets, te voet of over het water. Forteigenaren, ondernemers en vrijwilligers organiseren het hele jaar door uiteenlopende culturele, educatieve en recreatieve activiteiten op en rond de forten; rondleidingen, struintochten, dieren spotten, culinaire hoogstandjes, muziek, beeldende kunst en boerengolf.

  Jaarlijks is er een Fortenfestival. Benieuwd naar de forten en activiteiten in het linielandschap? Kijk dan op www.forten.nl.

  De provincie ondersteunt initiatieven van ondernemers, vrijwilligers en andere geïnteresseerde partijen met bijvoorbeeld kennis en netwerken en door te investeren.

• Beleef het unieke waterlinielandschap

  Steeds meer forten, kazematten en groepsschuilplaatsen zijn gemakkelijk te bereiken, wandelend, met de fiets of per kano. Er zijn veel routes door de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) waarbij we het bijzondere verhaal van de NHW vertellen; een uniek verhaal over de strijd tegen het water met een ingenieus verdedigingssysteem met forten, inundatievelden, sluizen en gemalen.

  Wandel- en fietsroutes door de NHW

  Neem een van de wandelroutes, ontdek de vele forten, uiterwaarden en rivieren, historische stadjes en mooie natuur. De wandelroutes door de NHW zijn divers; korte rondjes, sportieve tochten en speurtochten voor kinderen. Laat u verrassen in dit gebied met rust en ruimte en bewonder de robuuste bouwwerken die u onderweg tegenkomt, zoals bunkers, forten en sluizen.

  Ook met de fiets kunt u de NHW beleven en op de fiets door een uitgestrekt groen en karakteristiek militair landschap rijden. In ieder gebied vind u een leuke fietsroute. De hele waterlinie verkennen kan met een meerdaagse fietsvakantie, die u brengt langs forten, kastelen en vestingstadjes.

  Dineren op een fort

  Lunchen en dineren kan bij veel forten, maar ook bijvoorbeeld bij Sterk Water; een reizend restaurant dat neerstrijkt bij verschillende forten en de geschiedenis en het toekomstige gebruik van de Hollandse Waterlinies vertelt. Kenmerkend is de intieme sfeer en het op de locatie afgestemde menu tussen bijzondere bouwwerken en omringd door prachtige flora en fauna.

  Wilt u meer weten over de routes? Kijk dan op www.forten.nl/routes of download de app ‘Routeplanner Fietsersbond’ via de appstore op uw mobiele telefoon. Prachtige verhalen over de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn te vinden op www.ifthenisnow.nl.

• Erfgoed Expert Team

  Hoe onderneem ik rendabel op mijn fort of landgoed? Zeker in coronatijd is dat een vraag die leeft bij veel eigenaren en ondernemers in erfgoed. Hoe maak ik van de horeca op mijn fort een succes? Hoe zorg ik voor duurzaam energiegebruik op mijn buitenplaats?

  Complexe vraagstukken

  Bij dergelijke vragen van eigenaren en ondernemers in erfgoed helpt het Erfgoed Expert Team (EET). Het is een multidisciplinaire denktank die meedenkt over complexe vraagstukken rond de ontwikkeling van erfgoed. Het team helpt bij plannen op het gebied van duurzaamheid, bouw en restauratie, cultuurhistorie, natuur, financiën, markt en hospitality.

  Behoud door ontwikkeling

  De provincies willen graag dat de forten en ander erfgoed worden gebruikt, onder het motto: behoud door ontwikkeling. Maar in de praktijk is het exploitabel maken van erfgoed niet eenvoudig. Er zijn veel verschillende disciplines voor nodig. De vraag is vooral hoe het rendabel krijgen. Het Erfgoed Expert Team levert daarom maatwerk. Afhankelijk van de vraag kan dit een los advies, een brainstorm of een projectcasus zijn.

  Oorsprong Expert Team

  Het Erfgoed Expert Team is de opvolger van het Linie Expert Team dat in 2016 is gestart vanuit de provincie Utrecht voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam. Sinds 2017 maakt ook de provincie Noord-Holland gebruik van het Expert Team. Gaandeweg is het Expert Team ook ingezet op andere erfgoederen en heet daarom nu Erfgoed Expert Team.

  Meer informatie: https://www.werkplaats-waterlinies.nl/EET

• Waterliniemuseum

  Fort bij Vechten is een van de grootste en fraaiste forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De ligging en de schoonheid maken het fort geschikt als hét icoon van de Waterlinie. Niet voor niets is hier het Waterliniemuseum gevestigd. Een culturele, recreatieve en educatieve plek voor bezoekers uit binnen- en buitenland, waar men ervaart hoe het er vroeger op de forten toeging.

  Bent u benieuwd naar het museum, kijk dan op https://waterliniemuseum.nl/.

• Hoe werkt de waterlinie?

  In Schalkwijk is goed te zien hoe de waterlinie werkt. Het inundatiegebied Blokhoven wordt regelmatig ‘onder water gezet’, om de werking van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te illustreren.

  Blokhoven doet dienst als demonstratie-inundatieveld en is tegelijkertijd een waterbergingsgebied. Bij piekbuien wordt zo wateroverlast in Schalkwijk voorkomen. In een gebied ter grootte van zo'n 6 voetbalvelden kan zo’n 23.000 m³ water worden opgevangen.

  Inundatie bekijken

  In de zomer staat Blokhoven tweemaal per maand onder water. Zo komt het principe van inundatie voor bezoekers tot leven.

  Inundatiegebied polder Blokhoven (video)

  In dit gebied zijn ook wandelpaden, kanogelegenheden, bankjes en een trekpontje. Verder is aandacht besteed aan goede leefomstandigheden voor planten en dieren met natuurvriendelijke oevers en een vispassage. De klei die vrijkwam bij de aanleg (1500 vrachtwagens) wordt gebruikt voor de versterking van de Lekdijk.

Downloads

• Gebiedsanalyse Laagraven, september 2020 (PDF, 12.36 MB)
• Brochure Pact van Ruigenhoek (PDF, 12.02 MB)
• Programmaplan Nieuwe Hollandse Waterlinie (PDF, 5.01 MB)
• Subsidieverordening Nieuwe Hol waterlinie en stelling van Amsterdam (PDF, 964.18 KB)
• Samenvatting kader Nieuwe Hollandse Waterlinie tot 2020 (PDF, 4.06 MB)
• Brochure Waterlinies in Nederland (PDF, 5.08 MB)
• Aanloop naar nominatiedossier Unesco (PDF, 1.9 MB)
• Brief nominatiedossier NHW (PDF, 250.45 KB)
• Bestuursovereenkomst Pact van Altena (PDF, 836.96 KB)
• UNESCO Nominatiedossier (PDF, 22.12 MB)
• UNESCO Managementplan (PDF, 18.95 MB)

Contact

Secretariaat van de projectorganisatie

Telefoon: 030 258 90 18
E-mail: secretariaat.leefomgeving@provincie-utrecht.nl