Gebiedsgerichte Aanpak

De provincie Utrecht werkt samen met gebiedspartners als het stikstofcollectief, de verschillende terreinbeheerders, landbouw- en natuurorganisaties, agrarische ondernemers, waterschappen, gemeenten, VNO-NCW, Bouwend Nederland, de aangrenzende provincies Gelderland, Noord-Holland en Zuid-Holland en andere belanghebbenden. De samenwerking en onderlinge verhoudingen zijn binnen de provincie Utrecht goed. We vinden het belangrijk dat deze samenwerking goed blijft en dat er draagvlak voor de Gebiedsgerichte Aanpak blijft. Hier blijven we ons hard voor inzetten.

Per gebied wordt gekeken wat past en wat de mogelijkheden zijn. Hiervoor is maatwerk nodig per gebied. De verschillende opgaven die in de gebieden samen komen vragen om een aanpak die provinciedekkend is. We hebben negen gebieden onderscheiden. Uiterlijk in juli 2023 is voor alle gebieden duidelijk wat de doelen per gebied zijn en hoe die gehaald worden. Er wordt hiervoor gewerkt vanuit alle opgaven (stikstof, natuur, water en klimaat en bodemdaling) en samen met de relevante sectoren (landbouw, industrie, mobiliteit, bouw en energie).

Wij kunnen de Gebiedsgerichte Aanpak niet zonder onze partners realiseren. Omdat we in de Gebiedsgerichte Aanpak concreet de doelstellingen per gebied gaan uitwerken, praten wij met waterbeheerders, terreinbeheerders, landbouw- en natuurorganisaties, agrarische ondernemers, gemeenten en andere belanghebbenden in het gehele Utrechtse landelijke gebied. Wij hebben ieders kennis en kunde nodig om het goed te kunnen doen. Ga naar Praat u mee? en lees hoe we u willen betrekken. In gebieden waar al gebiedsprocessen lopen, onderzoeken we de mogelijkheid tot samenwerking.

De begrenzing van het gebied Eemvallei komt overeen met de begrenzing van de bestuurlijke samenwerkingsregio Amersfoort. In het Handelingsperspectief voor het buitengebied Regio Amersfoort vindt een nadere uitwerking plaats van het Ontwikkelbeeld Regio Amersfoort voor het landelijk gebied. Het gebied valt grofweg onder te verdelen in drie landschappelijke eenheden met ieder een eigen gebiedskarakteristiek:

• Eempolder: een open, vlak gebied met slagenverkaveling (smalle stroken) dat hoofdzakelijk in gebruik is als weidegebied. De ondergrond bestaat uit klei op veen. Er bevinden zich voornamelijk melkveehouderijen en er komen veel weidevogels voor.
• Utrechtse Heuvelrug: een reliëfrijk, dicht bebosd gebied met hoge natuurwaarden. De ondergrond bestaat uit opgestuwd materiaal. Het gebied heeft een belangrijke functie als infiltratiegebied en kent veel landgoederen. Relatief veel agrarische bedrijven zijn onderdeel van landgoederen.
• Gelderse Vallei: Het landschap bestaat uit afwisselend landbouw en natuur en kent kleine hoogteverschillen. De ondergrond bevat zand. De beken in het gebied worden gevoed met kwelwater van de Veluwe en stromen van Oost naar West. De landbouw bestaat overwegend uit veeteelt- en pluimveebedrijven.

Opgaven

Het gebied Eemvallei grenst aan het Natura 2000-gebied Eemmeer & Gooimeer Zuidoever dat geen stikstofgevoelige natuur kent. Eemvallei zelf heeft geen (stikstofgevoelige) Natura 2000-gebieden, maar het gebied is wel onderdeel van de stikstofdeken in Utrecht en heeft daarmee een opgave voor stikstofreductie.

We verwachten dat de verder uit te werken (Europese) Vogel- en Habitatrichtlijn-opgaven voor biodiversiteit een effect hebben op het gebied en er moet gekeken worden naar de opgaven vanuit Natuurnetwerk Nederland en groenblauwe dooradering. Daarnaast zullen we moeten voldoen aan de Kaderrichtlijn Water-opgaven voor de watergangen in het gebied.

Vanuit klimaat is er een opgave voor de methaanreductie in de veehouderij en voor de uitstoot van broeikasgassen uit het veen. Als gevolg van veenoxidatie komt namelijk CO₂ vrij. Hierdoor daalt de bodem circa 2-6 mm per jaar. Daarmee is de bodemdaling geringer dan sommige polders in het westelijk veenweidegebied. Aan de westkant van het gebied ligt de opgave voor aanvulling van de grondwatervoorraad onder de Utrechtse Heuvelrug.

Dit is een gebied van 107 hectare dat volledig op Utrechts grondgebied ligt. De Natura 2000-gebiedjes liggen op de overgang van de zandgronden van de Utrechtse Heuvelrug en de laaggelegen rivierkleigronden van de Kromme Rijn en Nederrijn. Ze bestaan volledig uit vochtige alluviale bossen. De Kromme Rijnstreek is een gebied van in totaal 23.047 hectare, waarvan 1.019 hectare in de provincie Utrecht ligt. De provincie Gelderland is daarom kartrekker voor de Kromme Rijnstreek.

Het gebied bestaat uit delen van de uiterwaarden langs de Rijn, Waal en IJssel. Het kent meerdere habitattypen, waarbij stroomdalgrasland het meest stikstofgevoelig is. Voor Natura 2000-gebied Kolland & Overlangbroek en de Rijntakken geldt dat, op basis van de berekende effecten van de autonome ontwikkeling en bronmaatregelen van het Rijk, de KDW en omgevingswaarde kunnen worden gehaald. Toch moet verslechtering van de habitats voorkomen worden. Het bodem- en watersysteem zijn daarbij belangrijke randvoorwaarden.

Dit deelgebied is een divers zand, klei- en veengebied van in totaal 6.475 hectare. Het gebied ligt ten noorden van de stad Utrecht en ligt voor tweederde deel in Noord-Holland.

Het Utrechtse deel van de Oostelijke Vechtplassen (circa 2.000 hectare) bestaat uit een groot aantal habitattypen. Hiervan is veenmosrietland het meest stikstofgevoelig. Ongeveer 25 procent van het oppervlak aan stikstofgevoelige habitattypen in het Utrechtse deel van de Oostelijke Vechtplassen kent een overschrijding van de Kritische (Stikstof) Depositie Waarde (KDW). Gezien vanuit de omgevingswaarden, in lijn met de Wsn, is sprake van een beperkte opgave.

Toch wordt de KDW voor de overbelaste habitats flink overschreden, gemiddeld met 65 procent. Het grootste deel van de depositie betreft de zogenaamde achtergronddepositie. Dit wordt niet veroorzaakt door lokale bronnen. Boven op de maatregelen op lokaal niveau, zijn er dus maatregelen op regionaal of nationaal niveau nodig om de situatie te verbeteren. Daarnaast is het watersysteem essentieel voor het functioneren van dit gebied. Daarom zijn ook op dit vlak maatregelen nodig.

De provincie Noord-Holland is voortouwnemer voor de Natuurdoelanalyse voor dit gebied.

De Utrechtse Heuvelrug loopt van het Gooimeer tot aan de Grebbeberg. Na de Veluwe is het gebied het grootste bos- en heidegebied van Nederland. Ten zuiden van de A27 heeft het gebied de status van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, één van de 21 nationale parken in Nederland en het enige in de provincie Utrecht. Er zijn weinig agrarische bedrijven in het gebied; deze liggen vooral op de flanken. De Utrechtse Heuvelrug kent daarnaast veel landgoederen en buitenplaatsen met een bijzondere cultuurhistorische waarde. Dit alles maakt het gebied zeer populair voor openluchtrecreatie en het levert zo een grote bijdrage aan het goede vestigingsklimaat van de provincie Utrecht voor inwoners en bedrijven. In het gebied ligt een aantal grote defensieterreinen.

Opgaven

De Utrechtse Heuvelrug is grotendeels onderdeel van het Natuurnetwerk Nederland (NNN). De biodiversiteit van dit gebied is de afgelopen jaren achteruitgegaan, onder andere door de stikstofdeken van Utrecht en Nederland. De verwachting is dat de verder uit te werken VHR-opgaven voor biodiversiteit effect hebben op het gebied.

Daarnaast moet gekeken worden naar de opgaven vanuit NNN en groenblauwe dooradering. We moeten voldoen aan de KRW-opgaven voor de watergangen in het gebied. Vanuit klimaat is er een opgave voor de methaanreductie voor het relatief geringe aantal veehouderijen. De ontwikkeling van nieuw bos en revitalisering van bestaand bos kan door het vastleggen van koolstofdioxide (CO2) een positieve bijdrage leveren aan de klimaatopgave.

Water en bodem sturend

Door onder andere waterwinning in de heuvelrug en een landbouwkundig peilbeheer op de flanken van de heuvelrug, zijn de grondwaterstanden in de afgelopen eeuw sterk verlaagd. De verdroging heeft geleid tot achteruitgang van de biodiversiteit. Deze achteruitgang is versterkt door de depositie van stikstof vanuit de landbouw. Voor herstel van de natuurwaarden is herstel van het watersysteem de sleutel, in combinatie met vermindering van de stikstofdeken. Door water beter vast te houden en in de bodem te laten infiltreren, wordt het grondwater in de Utrechtse Heuvelrug aangevuld, worden kwelstromen versterkt en natuurwaarden hersteld. Hiervoor zijn al plannen in voorbereiding (De Blauwe Agenda).

Het westelijk deel van de provincie is een veenweidegebied. Een karakteristiek Hollands open landschap met smalle percelen en veel sloten. Het is voor een groot deel landbouwgebied, met melkveehouderij als grootste bedrijfstak. De bodem in het gebied varieert van veen tot klei-op-veen. In het noordwesten liggen de Utrechtse Venen. Met aan de rand van het gebied het zeer stikstofgevoelige Natura 2000-gebied Botshol. Hiervoor is goede afstemming met de provincie Noord-Holland nodig. Voor de veenweidegebieden vraagt het Nationaal Programma Landelijk Gebied in de provinciale gebiedsprogramma’s een uitwerking op maatregelenniveau.

Opgaven

De veenbodems in het Utrechtse veenweidegebied dalen op veel plekken tussen 2 en 10 mm per jaar. Dit komt door oxidatie van het veen. De bodemdaling leidt tot problemen zoals hogere kosten voor de infrastructuur en het waterbeheer en ongewenste uitstoot van broeikasgassen. Vanwege dit laatste liggen er vanuit het Klimaatakkoord belangrijke opgaven voor de veenweidegebieden om de uitstoot van de broeikasgassen uit veenbodems te verminderen. De aanpak hiervan is onlosmakelijk verbonden met de ontwikkelingen binnen de agrarische sector en de vraagstukken die daar liggen.

In de Regionale Veenweiden Strategie (RVS) Utrechtse veenweiden (februari 2022) staat hoe we deze doelstelling in overleg met de agrarische sector willen realiseren. Daarnaast zullen de binnenkort te verschijnen (Europese) Vogel- en Habitatrichtlijndoelen gevolgen hebben voor het gebied. En zijn er opgaven vanuit Natuurnetwerk Nederland en groenblauwe dooradering. Grote delen van het Utrechtse veenweidegebied zijn weidevogelkerngebied. Herstel van de weidevogelstand is hier een belangrijke prioriteit (Aanvalsplan Grutto). In het veenweidegebied liggen ook belangrijke kansen voor koppeling met andere opgaven, zoals die van de energietransitie, van Groen Groeit Mee en van de Groenblauwe dooradering.

Water en bodem sturend

Het verhogen van de grondwaterstanden is de belangrijkste manier om oxidatie van het veen tegen te gaan. En daarmee de uitstoot van broeikasgassen uit veenbodems en bodemdaling te verminderen.

Om te voldoen aan de doelstellingen van het Klimaatakkoord zijn in het hele veenweidegebied maatregelen nodig (zie de Regionale Veenweiden Strategie Utrechtse veenweiden, 2022). Het vraagt belangrijke keuzes om ook in droge perioden voldoende water beschikbaar te hebben om de veenbodems nat te houden (zie hiervoor de keuzes in de Tweede Kamerbrief van 25 november 2022, Water en Bodem Sturend).

De Utrechtse Waarden – ook wel Lopikerwaard genoemd - is een open groen en waterrijke landschap met diverse historische stadjes en dorpen. Het landschap heeft zich in de loop van de eeuwen ontwikkeld en kenmerkt zich door lintbebouwing en haaks daarop strokenverkaveling (cope verkaveling).

De Utrechtse Waarden omvat de gemeenten Linschoten, Lopik, Oudewater, IJsselstein en een klein deel van gemeente Woerden. Het gebied grenst aan de stad Utrecht. Het westelijk deel van de Utrechtse Waarden bestaat uit veenweide gebied. Hier komt voornamelijk veeteelt voor. In de zone langs de Lek zijn meerdere fruitteeltbedrijven te vinden. Langs de Hollandse IJssel zijn mogelijkheden voor recreatie. Dit is ook een uitloopgebied voor de meer stedelijke gebieden als Utrecht, Nieuwegein en IJsselstein.

In de Utrechtse Waarden liggen twee Natura 2000-gebieden: de Willige Langerak en het nabij gelegen schiereiland De Bol. De provincie Utrecht is voortouwnemer voor de Natuurdoelanalyse (Uiterwaarden Lek). Daarnaast zijn er in de Utrechtse Waarden voor een aantal soorten leefgebieden aangewezen. Zo zijn er de Ganzenrustgebieden, de Weidevogelkerngebieden en de gebieden voor het aanvalsplan Grutto. Onder agrariërs is er veel belangstelling voor agrarisch natuurbeheer en het herstel van oude landschapselementen.

De gemeenten in de Utrechtse Waarden hebben in 2020 een regionale omgevingsagenda “Weerbaar Lopikerwaard” opgesteld. In de agenda wordt aangegeven op welke wijze de Utrechtse Waarden wil omgaan met opgaven als de veranderingen in de landbouw, druk op de woningmarkt, leefbaarheids- en mobiliteitsvraagstukken als ook de energietransitie. De regionale omgevingsagenda is een belangrijke basis om in het kader van het Nationaal Programma Landelijk gebied met alle gebiedspartijen de benodigde stappen te zetten om de doelstellingen op het gebied van natuur, water en klimaat te behalen.

Centraal in Vallei Utrecht ligt Natura 2000-gebied Binnenveld: een blauwgraslandreservaat van 111 hectare. Het gebied ligt ten zuidoosten van Veenendaal en bestaat uit twee delen: de Hellen (in de provincie Utrecht) en de Bennekomse Meent (in de provincie Gelderland). Het Utrechtse deel is ongeveer 36 hectare groot en kent meerdere stikstofgevoelige habitattypen. De overgangs- en trilvenen (veenmosrietlanden) zijn het meest stikstofgevoelig. Het is de verwachting dat ook na het uitvoeren van de generieke rijksmaatregelen de KDW en omgevingswaarde niet worden gehaald. Naast een stikstofopgave is er ook een opgave op het gebied van waterkwaliteit en -kwantiteit.

Het gebiedsproces richt zich momenteel op het Binnenveld. Het is een dynamisch gebied waar mensen wonen, werken, een agrarisch bedrijf hebben of recreëren en waar ruimte is voor innovatie en creativiteit. Het doel van het gebiedsproces is om te kijken hoe de opgaven voor het Binnenveld een plek kunnen krijgen. Die opgaven gaan over natuur, water, klimaat, woningbouw en energie. De overheden en belanghebbenden ontwikkelen samen een visie voor 2040. Daarnaast wordt in beeld gebracht welke maatregelen er nu al genomen kunnen worden die bijdragen aan de doelstellingen.

Voor meer informatie zie Gebiedsaanpak Het Binnenveld.

Het gebiedsproces Veenweiden de Meije richt zich op het gebied tussen de riviertjes Oude Rijn, Grecht en Oude Meije en Meije. In dit deelgebied ligt het Natura 2000-gebied Nieuwkoopse Plassen & De Haeck. Dit is een veengebied van 2.008 hectare. Het gebied ligt tussen Alphen aan den Rijn en Utrecht, overwegend op Zuid-Hollands grondgebied. Alleen het stuk ‘Schraallanden langs de Meije’, van 23 hectare, ligt op Utrechts grondgebied. Dit bestaat uit stikstofgevoelig blauwgrasland, vochtige heide en veenmosrietlanden.

Omdat het overgrote deel van dit Natura 2000-gebied op het grondgebied van de provincie Zuid-Holland ligt, sluit de provincie Utrecht aan bij de Gebiedsgerichte Aanpak van Zuid-Holland. Dit is een integrale aanpak gericht op het Natura 2000-gebied en de polders eromheen binnen een zone van circa 5 kilometer. Hiermee is Zuid-Holland voortouwnemer voor dit gebied. De stikstofreductieopgave in het Utrechtse deel van de gebiedsgerichte aanpak Nieuwkoopse Plassen & De Haeck wordt vooral beïnvloed door het areaal stikstofgevoelig Veenmosrietland in de plassen zelf (provincie Zuid-Holland).

In het cultuurlandschap in Vijfheerenlanden hebben eeuwenlang agrarische activiteiten plaatsgevonden. Daardoor is veel biodiversiteit ontstaan. Op dit moment zijn de oudste cultuurlandschappelijke elementen aangeduid als natuur, omgeven door gebieden met ruimere kavels ten behoeve van agrarische activiteiten. Natuur en landbouw zijn met elkaar verweven. In Vijfheerenlanden zijn de agrarische bedrijven kleiner dan het landelijk gemiddelde en veel boeren doen aan agrarisch natuurbeheer. Het gebied bevindt op de overgang van het rivierengebied naar het laagveengebied. Daardoor bestaat de ondergrond uit een mix van klei, klei op veen en veen.

De opgaven

Het gebied kent drie (stikstofgevoelige) Natura 2000-gebieden Uiterwaarden Lek, Zouweboezem en Lingegebied/Diefdijk-Zuid. Om de natuurwaarden te herstellen, moeten aanvullende maatregelen worden genomen voor stikstofreductie en aanpassing van het oppervlaktewaterpeil. Daarnaast is het gebied onderdeel van de stikstofdeken in Utrecht en daarmee van de opgave voor stikstofreductie.

Naast stikstofreductie worden voor het natuurherstel ook de oppervlaktewaterpeilen opnieuw in beschouwing genomen. We verwachten dat de verder uit te werken (Europese) Vogel- en Habitatrichtlijn-opgaven voor biodiversiteit een effect hebben op het gebied. Er moet ook gekeken worden naar de opgaven vanuit Natuurnetwerk Nederland en groenblauwe dooradering. Er moet worden voldaan aan de Kaderrichtlijn Water-opgaven voor de watergangen in het gebied.

Vanuit klimaatoogpunt is er een opgave voor de methaanreductie in de veehouderij en voor de uitstoot van broeikasgassen uit het veen. Als gevolg van veenoxidatie komt namelijk CO₂ vrij. De bodem daalt daardoor circa 2-4 mm per jaar, in kleine delen 4-6 mm jaar. Daarmee is de bodemdaling geringer dan in sommige polders in het westelijk veenweidegebied. Door de stapeling van doelen wordt gewerkt vanuit een integrale aanpak.